W renesansie podobnie jak w średniowieczu - piwnice, ewentualnie partery budynków - muruje się z cegły lub kamienia, ze stropami sklepionymi (np. nieckowymi czy zwierciadlanymi), jednak bez żeber ani ostrych łuków gotyckich. Cegła renesansowa, równo wypalana - jest cieńsza od gotyckiej.
Kamień i cegła stają sie z wolna podstawowym materiałem ściennym, który z zewnątrz osłaniany jest kamiennymi płytami ciosowymi, zatem - nie eksponuje się go w fasadach.
Z drewna wykonuje się stropy - z widocznymi od spodu profilowanymi belkami albo też stropy kasetonowe (belki konstrukcyjne krzyżują się z poprzecznymi odcinkami ich imitacji; w skrzyńcach umieszcza się często rzeźbione rozety). Nowością są drewniane stropy płaskie z otynkowanym sufitem, wykorzystywanym również jako tło dla malowideł.
Renesans rozpowszechnia kopulaste przekrycia ośmiobocznych sklepień klasztornych lub żaglastych - z tamburem i latarnią od góry.
Styl renesansu przyswaja antyczne porządki architektoniczne (czyli układ kolumn). Korzystano z tzw. wielkiego porządku (gdy kolumny lub pilastry sięgają dwu-trzech kondygnacji). Z kolei piętrzenie porządków polegało na kombinacji kilku porządków kolumnady w obrębie jednej, kilkukondygnacyjnej fasady, rozpoczynając najczęściej od porządku doryckiego parterem, poprzez joński, z najwyżej usytuowanym - korynckim. Nowością były kolumny, półkolumny lub pilastry o trzonach pogrubianych w rytmicznych odstępach, zwane zbrojonymi lub "w okowach". Korzystając z pierwowzorów głowic kolumn antycznych (np. korynckich) renesans dorobił się też własnych rozwiązań (np. florenckich).
Lica zewnętrzne ścian zdobiono kamienną okładziną w układzie boniowania rustykalnego, gładkiego, pół-diamentowego lub diamentowego. Stosowano również sgraffito, czyli malarską kompozycję kolorystyczną. Tworzono ja w wyniku nałożenia minimum dwu, cienkich warstw tynku lub farby - każdej w innym kolorze, a następnie - na miejscowym zeskrobywaniu warstwy górnej wg określonego wzoru, tak aby odsłonić warstwę głębszą.
Otwory okienne renesansu były wyraźnie większe od gotyckich, co sprzyjało lepszemu doświetleniu wnętrz. Osadzano je często na gzymsie podokiennym i silnie zaakcentowanym łukiem nadproża, w okresie późniejszym - z dwoma kolumnami lub pilastrami bocznymi - zwieńczonymi belką lub półkolistym czy trójkątnym tympanonem. Architektoniczne wykończenie nad otworem okiennym nosi nazwę naczółka. Portale renesansowe zamykano od góry płaską belką nadprożową lub półkolistym sklepieniem z klińców kamiennych.
Elewacje budynków ozdabiano gzymsami między-piętrowymi i nadokiennymi. Rozpowszechniają się loggie i balkony, których balustrady wykonywano z kamiennych tralek. Nad gzymsami wieńczącymi (dachowymi) stawiano attyki - pełne lub ażurowe. Przysłaniały one dwuspadowe lub pogrążone dachy. Wody deszczowe odprowadzano z połaci dachowych rynnami, zakończonymi rzygaczami. Fasady pałaców wzbogacano maszkaronami (czyli maskami zniekształconych twarzy).
W architekturze sakralnej nastaje moda na układy centralne, zarówno w odniesieniu do dużych obiektów, jak i kaplic, fundowanych przez arystokrację.
Miejskie pałace i rezydencje buduje się wokół prostokątnego dziedzińca, który otacza ciąg podcieni parteru i krużganki piętra. Pomieszczenia danej kondygnacji sytuowane są jedno za drugim, z przejściami na jednej osi (układ amfilady). Od zewnątrz poszczególne kondygnacje wyraźnie wyodrębniano gzymsami kordonowymi, różniącą się formą okien i zdobieniem ściennym.
Mnogość ww. elementów poziomych - czyli horyzontalizm, przeciwstawia się wertykalizmowi z okresu gotyku, jak gdyby kierując uwagę ludzi renesansu na sprawy przyziemne, doczesne.
W późnym renesansie wyodrębnia się manieryzm, rozpoznawalny po nadmiernej dekoracyjności, (kontynuowanej zresztą w baroku), kontrastowaniu i rozchwianiu antycznych proporcji.
W urbanistyce renesansu jawią się rozwiązania planu miast wg schematu szachownicy (prostokątna siatka ulic) oraz wg schematu koncentrycznego (promienista siatka ulic, rozchodząca się od placu centralnego - rynku). Miejsce średniowiecznych murów warownych zajmują fortyfikacje, złożone z rowów i wałów ziemnych oraz wysuniętych na przedpola bastionów dla stanowisk artylerii. Pierwszym w Europie miastem z ufortyfikowaniem bastionowym był Zamość, założony w 1580 r.
Elementy zdobnicze:
Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 3.0 Polska.