Ruina
w ujęciu konserwatorskim, to obiekt będący ewidentnym
obrazem działania czasu charakteryzujący się dążeniem do zespolenia z
otaczającą przyrodą. W przypadku konserwacji takich form budowlanych
należy
liczyć się głównie z zasadą nieinterwencji, jednakże w praktyce nawet
taka idea
wiąże się z bardzo dużym nakładem pracy oraz z wieloma zabiegami
technicznymi.
Konserwacja
obiektu zaklasyfikowanego jako
ruina obejmuje
zabiegi dotyczące:
- Stanu obiektu, czyli
odgruzowania, rekompozycji,
uzupełnień lub nawet restytucji.
- Wzmocnienia i zabezpieczenia
murów.
- Zagospodarowania terenu, które
jest jednocześnie pewnym sposobem eksponowania obiektu.
- Urządzeń dodatkowych, służących
celom ekspozycyjnym i gospodarczym.
Ad.1.
Stan obiektu
jedynie w znikomych przypadkach
bywa zachowany
bez zmian, tzn. jako zagruzowana ruina. Jest to głównie związane z
pobudkami
ideowymi, co oznacza, że niniejsze „gruzy” stanowią pomnik kataklizmu
(wojny,
trzęsienia ziemi, etc.). Przykładem mogą być ruiny Frauenkirche w
Dreźnie sprzed restauracji przeprowadzonej w 2003 roku.
W większości
przypadków zrujnowany obiekt
wymaga
odgruzowania, czy wręcz prac wykopaliskowych, mających znaczenie
naukowe i
odkrywcze, a także stwarzających warunki do poprawnego wykonania
zabiegów
związanych z przyszłą ekspozycją obiektu. W taki właśnie sposób
powstały
zjawiskowe pozostałości wielkich budowli w Ameryce Środkowej i
Południowej,
Dalekim i Bliskim Wschodzie, Włoszech i
Grecji.
Należy pamiętać
także o tym, że zieleń,
oprócz wartości
przyrodniczej i środowiskowej, pełni także znaczącą rolę w
zagospodarowaniu
terenu ruin. Działanie to jednak nie jest wyłączne, gdyż ta sama zieleń
może
wpływać destrukcyjnie na obiekt i często bywa usuwana.
Zagruzowanie
zniszczonego obiektu może
mieć wieloraki
charakter:
Ruiny Frauenkirche w Dreźnie, stan przed konserwacją
-
mogą to być zwalone ściany z
ciosów lub kolumny
złożone z segmentów, które w poziomej pozycji zachowują swój dawny
układ
skłaniający do architektonicznej rekompozycji tych fragmentów;
-
mogą być to masywne zwalone
bloki ścian
ceglanych czy też kamienia łamanego, które zawierają detal
architektoniczny, a
których usunięcie nie wchodzi w rachubę, pozostaje więc jedynie
możliwość
pozostawienia ich in situ lub próba dźwignięcia ich i ustawienia w
odpowiednich
miejscach;
-
mogą to być zwały gruzu
kamiennego lub
ceglanego, wśród których można znaleźć jedynie fragmenty detalu i
materiałów do
naprawy i konserwacji.
Ważną opieką
należy otaczać zwłaszcza ruiny
nowożytne, ze
względu na to, że posiadają one dużo gorszą konstrukcję, tj. ściany
wykonane są
z lichej cegły o niezbyt starannym układzie i pokryte tynkami o
wysokich
walorach dekoracyjnych. W związku z tym są nietrwałe i ulegają szybkiej
destrukcji.
Najczęściej bywa tak, że obiekty względnie młode zostają odbudowywane,
a nieraz
też wyburzane.
Ad.2.
Wzmocnienia i
zabezpieczenia ruin polegają
przede wszystkim
na:
-
wzmocnieniu struktury
-
wzmocnieniu układu
konstrukcyjnego
-
konserwacji lica muru.
Tradycyjną
metodą wzmocnienia murów
kamiennych, które
wykazują ubytki spoiwa lub wyraźne spękania, są zastrzyki mleczka
cementowego
lub innych spoiw, a także przemurowywanie poszczególnych fragmentów. W
zależności od potrzeb i możliwości ingerencji można stosować także
kotwy,
podłużne ściągi, a także włókna węglowe, które należą do jednych z
nowocześniejszych działań w tym zakresie.
Powszechnym
problemem w konserwacji ruin
jest odpowiednie
zabezpieczenie korony murów, która jest szczególnie narażona na
niszczące
wpływy atmosferyczne. Wówczas na szczególną degradację narażona jest
wiążąca go
zaprawa. Tradycyjny sposób polega na przemurowywaniu 2-3 wierzchnich
zwietrzałych warstw poprzez rozebranie, oczyszczenie i ponowne ułożenie
na
mocnej i odpornej na działanie wody zaprawie (z domieszką środka
uszczelniającego). Przemurowywanie wykonuje się zazwyczaj z tego samego
materiału lub dobranego z ruin, opcjonalnie można wybrać materiał
nowoczesny o
lepszych właściwościach i większej trwałości.
Przy
zabezpieczaniu korony zwraca się
również także uwagę na
takie aspekty, jak likwidacja drobnych zgłębień lub wnęk, w których
może
gromadzić się i swobodnie zamarzać woda, czy też umyślne wykonanie
delikatnego
nachylenia powierzchni korony, które umożliwiałoby swobodny spływ wody.
Wzmocnienie
układów konstrukcyjnych, na
które działają różne
siły, w postaci resztek sklepień, naporu wiatru etc. polega na
stosowaniu
ściągów, kotew, rozpór lub podpór. Dawniej elementy te były wykonywane
w
postaci widocznej, ze względu na wyraźne rozróżnienie elementów
pierwotnych od
wtórnych. Dziś jednak panuje tendencja, że należy je jednak ukrywać,
aby nie
zakłócały wrażenia autentyzmu. Więc zamiast przypory buduje się
żelbetowy słup
wbudowany odpowiednio w starannie przygotowaną bruzdę w murze, zakrytą
następnie autentycznym materiałem. Zamiast słupa mogą to być specjalne
ścięgna
sprężające, poziome kotwy, wieńce wiążące lub włókna węglowe. Jest to
jednak
nie rzadko działanie dyskusyjne, gdyż w znaczny sposób ingeruje w
substancję
zabytku.
Ad.3.
Sposób
zagospodarowania terenu i ekspozycja
ruin wiąże się z
wieloma stosowanymi metodami i zależy od krajobrazu, w którym ruiny się
znajdują.
Można w tej
kwestii rozróżnić dwie szkoły:
-
Szkoła włoska – stosuje w
dużym stopniu rekompozycje,
nawet z uzupełnieniem nowymi materiałami (wynika to z
troski
głównie o architekturę antyczną). Zagospodarowanie terenu ruin opiera
się
przede wszystkim na eksponowaniu fragmentów dawnej
nawierzchni i
urządzeń, zaś
w przypadku ich braku wykonuje się nawierzchnie i ścieżki pokryte
grysikiem,
ogrodzenia i trawniki. Uwzględnia się przy tym zieleń w formie drzew,
krzewów i
pnączy jako element dekoracyjny w kompozycji ruin.
Przykład
włoskiej szoły konserwacji ruin - Forum Romanum
-
Szkoła angielska – zajmuje się
niemal wyłącznie
architekturą średniowieczną, głównie z kamienia. Podłożem i tłem dla
ruin jest
zielona płaszczyzna trawnika, bardzo dobrze utrzymanego i dostępnego do
chodzenia dla zwiedzających. Mury ruin są konserwowane w stanie
zastanym, bez
uzupełnień i rekompozycji, a wszelkie wzmocnienia są ukryte. Całość
przypomina
niekiedy spreparowany eksponat na tle zielonego dywanu.
Ruiny Lindisfarne Priory w Anglii jako przykład szkoły angielskiej
Szczególnym
traktowaniem są objęte ruiny w
krajach o surowym
klimacie, gdzie stosowane są osłony zabytków w postaci przykryć lub
zamkniętych
pawilonów o współczesnych formach architektonicznych. Jest to zabieg
dyskusyjny, przez wielu uważany za zbytnią przesadę w zabezpieczaniu
ruin.
Często bywa
również tak, że fragmenty
zrujnowanych budowli
bywają wkomponowane w większe budowle, tworząc przy tym efektowne
zestawienia
na zasadzie kontrastu, jednakże należy zaznaczyć, że przestają one być
wówczas
trwałą ruiną. Metody te mają szczególne zastosowanie w krajobrazie
miejskim, ze
względu na to, że pozwalają na lepszą ingerencję obiektu z otaczającą
zabudową.
Ad. 4.
Do celów
ekspozycji ruin służy także wiele
różnorakich
nowoczesnych urządzeń, m. in. oświetlenie, pomieszczenia dla obsługi
zwiedzających (kasa, w.c., urządzenia techniczne, etc.). Odpowiednie
rozplanowanie takiej infrastruktury bywa często dosyć kłopotliwe.
Subtelne
oświetlenie ruin wymaga umieszczenia lamp i reflektorów w ukryciu, np.
we
wnękach i załamaniach, zaś właściwe umieszczenie pomieszczeń
gospodarczych musi
być wykonane zgodnie z zasadą minimalnej ingerencji. Ogólną zasadą w
tym
zakresie jest eksponowanie przede wszystkim samego obiektu, a nie
urządzeń i
budynków pomocniczych.
Ważnym aspektem
jest wykorzystanie ruin dla
celów
turystycznych. W tym wypadku skupia się głównie na udostępnieniu wież
lub
wyższych partii zachowanych murów na cele widokowe. (przykłady) Wiąże
się to
niewątpliwie z konstrukcją schodów i pomostów drewnianych bądź
żelbetowych.