Teoretycznie najtrafniejszym określeniem zabiegu konserwatorskiego
dotyczącego stolarki wydawałoby się być
restaurowanie. Jednak ze względu na
indywidualny charakter robót polegający na wykonywaniu elementów na
podstawie tych najlepiej zachowanych, lepszym okazuje się słowo
renowacja bądź odnawianie. Często
nietypowe okna czy drzwi wymagają indywidualnego projektu i
zaangażowania pracowni rzemieślniczej co wiąże się niejednokrotnie z
bardzo wysokimi kosztami. Ochronie powinny podlegać następujące
elementy stolarki:
- obramienie zewnętrzna otworu,
- stolarka odmiennie opracowana wewnątrz i na zewnątrz,
- elementy związane ze stolarką – kraty, żaluzje, okiennice
- wewnętrzne opracowanie otworu.
Wybór okien i drzwi przeznaczonych do renowacji winien być poprzedzony
wnikliwą analizą wyboru najbardziej wartościowych. Przy waloryzacji
stolarki powinno się zwracać szczególnie uwagę na następujące aspekty:
- zabytkowa stolarka jest integralną częścią architektury
budynku, systemem konstrukcyjnym i przestrzennym,
- zabytkowa stolarka jest nierozerwalnie związana z wnętrzem
i zewnętrzem budynku,
- unikalność cech stylowych niemożliwych do podrobienia,
- unikalność dekoracyjnych i konstrukcyjnych elementów
drewnianych
- stan zachowania stolarki.
Celowość renowacji
Chyba największym współczesnym wrogiem przy odnawianiu zabytkowej
stolarki jest jej wymienianie na plastikową. Jest to narastający
problem, doprowadzający do niszczenia ogromnej liczby zabytkowych
rozwiązań. Przy rozważaniu celowości ochrony należy zwrócić uwagę na
następujące kwestie:
- Przede wszystkim najważniejszym kryterium jest klasa samego
obiektu. Przy wysokich klasach należy decydować się na renowację
istniejącej stolarki, a gdy jest to niemożliwe najlepszym rozwiązaniem
jest stworzenie nowej o powtarzających cechach charakterystycznych z
ewentualnym wykorzystaniem dawnych jej elementów.
- Zezwolenia na wymianę okien i drzwi podkreślają bezwzględną
istotę powtarzania dawnego rozwiązania estetycznego. Ogranicza to się
jednak do określenia proporcji i sposobu dekorowania skrzydeł.
- Ciężkim lub niemożliwym jest dokładne odtworzenie profili i
części składowych stolarki. Rozwiązaniem jest tutaj odnowienie danych
detali.
- Wymiana okien i drzwi wiąże się z uszkodzeniem opracowania
otworu wewnętrznego lub zewnętrznego – obramienie, żaluzje, boazeria.
- nowa stolarka charakteryzuje się bardzo dobrymi parametrami
cieplnymi ale przez to bardzo słabą para przepuszczalnością, zdradliwą
dla zabytkowych murów i wystroju budynków.
- Rozważyć należy relację kosztów wymiany i renowacji
stolarki.
- Wiele obiektów przez wymianę witryn, okien, drzwi i bram
utraciło bezpowrotnie sporą część swojego historycznego autentyzmu.
Jeżeli stan techniczny pozwala na renowację lub wykorzystanie
poszczególnych elementów stolarka winna być odnawiana.
- Problemy przy renowacji:
- mała szczelność stolarki wynikająca z zwichnięcia lub
wypaczenia okien i drzwi,
- niewielkie wysokości i szerokości skrzydeł. Zachowanie ich
niekiedy wymaga uzyskania zgody na odstępstwa od przepisów prawa
budowlanego.
- kolizja z przepisami przeciwpożarowymi sposobu otwierania
okien i drzwi, co niekiedy wymaga projektu dodatkowych dróg
ewakuacyjnych.
- dawne rozwiązania techniczne zawiasów, przycisków do
dzwonków, odboje bramne, których renowacja powinna być przeprowadzona
tradycyjnymi metodami rzemieślniczymi.
- niewielka ilość przedsiębiorstw oferujących tradycyjne
metody odnawiania
Metody renowacji
- Naprawa stolarskimi metodami z zachowaniem konstrukcji,
detalu, mechanizmów. Tryb ten najłatwiej zastosować gdy dawne
rozwiązania spełniają w przybliżeniu aktualne normy. Naprawa polega na
wzmacnianiu elementów i wymianie tych których nie da się zreperować.
- Modernizacja przez dodanie elementów dostosowujących do
nowych użytkowych. Najczęściej jest to dodanie dodatkowego skrzydła
okiennego lub zmiana obramienia. Należy w tym przypadku pozostawiać
dawne elementy.
- Wykonywanie nowej stolarki przy wykorzystaniu dawnych
elementów.
- Wykonywanie nowego rozwiązania o współczesnej konstrukcji,
które powtarza formę usuniętej stolarki. Indywidualne projekty i
zastosowanie szlachetnego drewna pozwala na długą ich żywotność.
Nieodzownym jest tutaj znajomość tradycyjnych metod
rzemieślniczych.
- Rekonstrukcja. Jest procesem kosztownym, podczas którego
należy zwrócić uwagę na następujące zagadnienia:
- - nie należy stosować wzorów hipotetycznych a jedynie te,
które są oparte o badania historyczne,
- - Nie może być usprawiedliwione niszczenie zabytkowych
stolarek chęcią zastąpienia ich rekonstrukcją wcześniejszych,
- - analiza możliwości rekonstrukcji, ze względu na
mocowanie w murze, zachowanie odpowiedniego rozszczelnienia, wysokości
okien itp.
- Należy dobrze zastanowić się nad rekonstrukcją, gdyż nie
pozwala ona prawie nigdy na wierne odtworzenie historii. Nie wydaje sę
być słuszną, jeżeli wymaga usunięcia zachowanych rozwiązań. Podkreślić
trzeba, że zgodnie z Kartą Wenecką rekonstrukcja nie może być
współfinansowana z funduszów ochrony zabytków.
- Nowo zaprojektowana stolarka. Winna ona jednak odtwarzać
najlepiej pierwotną formę, a nie powinna stanowić kontrastu dla
istniejących elewacji i obramień.
- Wykonanie okien i drzwi o współczesnej formie. Podejmowane
gdy stolarka ma niską wartość zabytkową, lub jej zestaw w budynku
ma bardzo niejednorodny charakter. Powinno się jednak kształtem i
kolorem harmonizować z elewacjami i wnętrzami.
Sposoby renowacji
Najczęstszą metodą konserwacji stolarki jest naprawa drewnianych części
metodami stolarskimi. Elementy zniszczone naprawia się lub ewentualnie
wymienia. Oczyszczona i naprawiana stolarka zostaje pokryta
substancjami gruntującymi i malarskimi. Odnawia się również elementy
obramienia.
Dużym problemem jest usunięcie łuszczących się warstw malarskich. W
przypadku farb olejnych stosuje się często wysoką temperaturę, co może
zwęglić i zniszczyć rzeźbione drewniane elementy.
Inną metodą jest stosowanie specjalnych past i roztworów złuszczających
zeschnięte farby. Po jej usunięciu naprawia się i uzupełnia ubytki w
drewnie. Wykorzystuje się w tym celu drewniane fleki, grunty, szpachle
i kity.
Generalnie metody renowacji zmierzają do bycia bardziej nowoczesnymi,
wykorzystującymi nowoczesne osiągnięcia technologiczne oraz
usprawnienia rzemieślnicze, które ułatwiają i przyspieszają prace.
Zastosowane metody zależą od zabytkowej wartości rozwiązania poddanego
renowacji. Cenne rozwiązania wymagają stosowania profesjonalnych
zabiegów konserwatorskich.