Późne cesarstwo i wczesne średniowiecze

W okresie późnego cesarstwa pojawiły się pierwsze edykty i zarządzenia cesarskie, których celem było wzmożenie dbałości o zachowanie zabytków przeszłości i ich ochrony. Cesarz Wespazjan za swoją działalność w tej dziedzinie został nazwany „konserwatorem gmachów publicznych i restauratorem prywatnych”, a przyczynił się do tego głównie wątek z odbudową spalonej świątyni Jowisza na Kapitolu, kiedy cesarz symbolicznie przyłożył rękę do robót wynosząc gruz na własnych plecach. Ponadto Wespazjan zadbał także o sporządzenie kopii trzech tysięcy brązowych tablic z ważnymi napisami, które uległy stopieniu w trakcie pożaru. Tego typu działania były pierwszymi przejawami troski o pozostałości minionych epok.

Wielkim krokiem w dziedzinie ochrony zabytków był wydany przez cesarza Aleksandra Sewerusa w 222 roku edykt zakazującego burzenia lub usuwania ozdób z budowli monumentalnych, którego kontynuacją i pogłębieniem takich poglądów był kolejny edykt w 485 roku wydany przez Konstantyna Wielkiego. Takie podejście charakteryzowało się nowatorstwem i prawdziwą dojrzałością Rzymian, którzy prowadzili prace w taki sposób, że oczyszczali budowle jedynie z dobudówek i przeróbek, uzupełniając je w pierwotnych formach stylowych.

Kolejny etap w historii konserwatorstwa wyznaczył Teodoryk – król Gotów i namiestnik cesarza w Italii, który zlecił kustoszowi swojego pałacu obowiązki „konserwatora”, czyli architectus publicorum (dosł. Architekta [obiektów] publicznych). W wyniku tego kroku cesarz przeznaczył na remonty oraz przebudowy znaczne środki finansowe, kiedy to opieką obiął między innymi takie obiekty jak: Teatr Marcellusa, Circus Maximus i akwedukt Appia Claudia w Rzymie.

Circus Maximus w Rzymie