Sentymentalizm i romantyzm

    Druga połowa XVIII wieku przywiodła przełom w dziedzinie ochrony i konserwacji zabytków. Spowodowane to było zupełną zmianą w spoglądaniu na sztukę antyku i wiążącym się z tym nowym nurtem ideowo-artystycznym. Główną przyczyną zmian było odkrycie Pompei (1737 r.) i Herkulanum (1748 r.), czego rezultatem było pogłębienie znajomości sztuki starożytnej, a dalej rozwinięcie nowego stylu w sztuce zwanego klasycyzmem.

Oprócz tego nurtu, niemal równocześnie rozwijał się drugi, spowodowany nagłym zainteresowaniem sztuką średniowiecza, zwany sentymentalizmem. Zainteresowanie to najwcześniej pojawiło się we Francji i było zasługą kilku architektów i teoretyków sztuki. Następnie zainteresowania te przeniknęły do Niemiec, gdzie pojawiły się pierwsze prace restauratorskie budowli gotyckich, oraz wiele pozytywnych opinii i wypowiedzi o architekturze gotyckiej.

Najbardziej istotne i decydujące znaczenie dla dalszego rozwoju tego prądu miało zainteresowanie sztuką gotyku w Anglii, gdzie tradycje średniowiecza były najbardziej żywe, a liczne ruiny klasztorów i zamków pobudzały wyobraźnię. Taki ruch ideologiczno-społeczny został nazwany romantyzmem.

Wielka Rewolucja Francuska w 1789 roku spowodowała mnóstwo zniszczeń i dewastacji zamków, pałaców i kościołów, które w oczach rewolucjonistów jawiły się jako znienawidzone przezeń symbole władzy królewskiej i feudalizmu. W niszczeniu kościołów wykazywano nieraz znaczną pomysłowość, np. architekt Petit-Radel opracował Sposób burzenia kościołów gotyckich w przeciągu kilku godzin i wystąpił z nim publicznie w 1810 roku. Pomimo tych uprzedzeń pojawiła się grupa ludzi cechujących się nowoczesnym podejściem do ochrony zabytków. Wówczas to powołana zostaje Commission des Monuments, a także liczne towarzystwa naukowe, historyczne i archeologiczne zainteresowane badaniami i ochroną pomników historii. Powstało wtedy też pojęcie zabytku jako „każdego obiektu mającego znaczenie dla sztuki, historii i nauczania”.

W tym czasie powstało też wiele publikacji naukowo lub artystycznie i romantycznie odnoszących się do problemu zabytku i jego konserwacji. Pomimo to prace restauratorskie tego okresu wciąż pozostawiały wiele do życzenia i były krytykowane już przez współczesnych, np. przez Wiktora Hugo, który w 1825 roku wszczął „wojnę przeciw niszczycielom”. Zbiór tekstów znajduje się na końcu opracowania.

Najbardziej poprawnymi pracami konserwatorskimi w tym czasie były: umacnianie (za pomocą kotew, przypór i łuków) ruin Koloseum w Rzymie, odszukanie i rekompozycja resztek świątyni Wespazjana na Forum z niewielkimi uzupełnieniami, umocnienie Łuku Tytusa, odsłonięcie Forum Trajana, Porta Maggiore i części drogi Via Appia. Sławna katedra w Mediolanie otrzymała wreszcie elewację zachodnią o architekturze gotyckiej, złożonej z powtórzenia motywów z istniejących elewacji.